|
رژێمی ئابووری لە روانگەیەكی ئیسلامیدا
سوپاس و ستایش بۆ خوای پەروەردگار، سەلام و دروودی زۆر لەسەر پێغەمبەرو یارانی و شوێن كەوتوانی هەتا هەتایێ ...پێشەكی ئەبێ پێناسەی ئابووری بزانین، چونكە هەموو زانست و زانیاریێك لە هەر بارەیەكدا بێ پاڵ ئەداتە پێناسەكەی بۆ ئەوەی سنوری باسەكە دیار بێت لەگەڵ بابەت ومەبەست لە باسەكەدا..ئابوری كە بە زمانی ئینگلیزی پێی ئەڵێن ئیكونۆمی (Economics) لە ووشەیەیەكی یۆنانی وەرگیراوە كە پێك هاتووە لە دوو ووشە (Oikos) واتە ناو ماڵ و(nomos) واتە سەرپەرشتی كردن، لێرەدا ئابووری بەكار هێنراوە بە مانای سەرپەرشتی ناو ماڵ .زانایانی ئابوری پێناسەی ئابوریان نەكردووە بەڵام پێناسەی زانستی ئابووریان كردووە، وەك ئادەم سمس(Adam smith) ئەڵێ: زانستی ئابوری زانستی مال و سامانە، ئەمە وائەگەیێنێ كە ئابووری سامانە، بەڵام لە راستیدا ئابووری سەرپەرشتی كردنی سامانە نەك خۆی سامان بێ . (بیجو) ئەڵێ: زانستی ئابووری لێكۆلینوەی خۆشگوزەرانی ئابوریە، واتە ئابووری خۆشگوزەرانی ئابووریە، وە لەو پێناسەیەدا ئابووری بە ئابوری پیناسە كردووە ئەوەش خولی لێ پەیدا ئەبێ وبەراست نازاندرێ .(ستیورات) ئەڵێ: زانستی ئابووری ئەو زانستەیە كە باس ئەكا لە سروشتی سامان ویاساكانی و وەبەرهێنان ودابەش كردنی هۆیەكانی فراوانی و پاش كەوتن.لێرەدا دیارە كە ئەو پێناسانە هیچی پێناسەی خودی ئابووری ناكەن بەڵكو باسی زانستی و ئامانج ورێگەی دەسكەوتن ئەكەن .پاش ئەوە، با بێینە پێناسەی ئابووری لە هزری ئیسلامیدا بە گوێرەی كە بۆی ئەچین .ووشەی ئابووری بە عەرەبی پێی ئەڵێن (اقتصاد)، وە ئەم ووشەیە (تەصریفەكانی) لە قورئانی پیرۆزدا هاتووە لە چەند جێیەك بەم جۆرە:1. لە سورەتی مائیدە لە ئایەتی 99 دا ئەفەرمووێ (منهم أمە مقتصدە) واتە هەندێكیان دادپەروەرو ئاسودەو مام ناوەندین لە بیرو باوەردا، نە توندڕەون تا كێشە دروست بكەن، نە بێ باكیشن ئایین لە دەستە خۆیان بدەن .2. لە سورەتی نەحل دا ئەفەرمێ (وعلی الله قصد السبیل)..- قصد السبیل- واتە رێگەی راست كە ئیسلامە، چونكە ریگەی راست نزیك ترە لە راستەقینە و كەمترین تەكلیف وماندوو بوونی تێدایە.3. لە سورەتی تەوبەدا ئەفەرمێت (لوكان عرچا قریبا وسفرا قاصدا لاتبعوك..) (سفرا قاصدا) واتە گەشتێكی نزیك و دەستكەوتی ماددی تیادا بێ.4. لە سورەتی لوقماندا لە ئایەتی 19 ئەفەرمێت (واقصد فی مشیك) واتە بە شێوەیەكی مام ناوەندی لە رێدا بڕۆ نە زۆر لەسەرەخۆ فیزو خۆهە ڵكێشانی تێدا بێت. نەزۆر خێرا نیشانەی بەهێزی وزاڵی تێدا بێ .5. هەروەها لە سورەتی لوقماندا لە ئایەتی32 ئەفەرمێت (وإذا غشیهم موج كالظلل دعو الله مخلصین له الدین فلما نجاهم إلی البر فمنهم مقتصد...) (مقتصد) لێرەدا هاتووە بە مەبەستی رێی راست وە بە مانای مێونجێتی ( إعتدال) لە نیوان گاوری و ئیمانداری یا لەنێوان تەقواداری و گونهباری .6. لە سورەتی فاگر لە ئایەتی 32 دا ئەفەرمێت (فمنهم ظالم لنفسه ومنهم مقتصد ومنهم سابق للخیرات...) (مقتصد) لێرە بە مانای مام ناوەندی لە كارو كردەوەی باش و دینداری.بەم جۆرە دیار كەوت كە ووشەی (اقتصاد) لە قورئاندا بە مانای دادوەری وراستی ومام ناوەندی هاتووە، واتە ئابووری بە گوێرەی ووشەكەی بە عەرەبی لە قورئانی پیرۆزدا سەودا كردنە بە شێوەیەكی راست و دادوەرانە لەگەلأ هەموو شتێك كە مال وسامانیش ئەگریتەوە، كە ئەبێ بە دادوەری و مام ناوەندیانە سەرپەرشتی بكەی. بۆیە خودای گەورە لە بارەی ماڵ بەخشین و نەبەخشین فەرموویەتی (ولا تجعل یدك مغلولە إلی عنقك ولا تبسطها كل البسط فتقعد ملوما محسورا) واتە زۆر رەزیل مەبە هەروەكو دەستت بقوچابێتەوە و بەسترابێتەوە بە ملت هیچی لێ دەرنێت بۆ خێرو بۆ ژیانت، هەروها زۆریش دەست بڵاو مەبە مالأ وسامانت هەموو خەرج كەی و دەست كورت بی و بە بێ دەستەلاتی بمێنیتەوە و نەگەیە هیچ و خەلك بەسەرتدا بڕوات .. واتە مام ناوەندی بە لە سەرپەرشتی ماڵ وسامان بە شێوەیەكی وا كە پێی ئەڵێن (عەدالەت) .هەروەها فەرماییشەكانی پێغەمبەریش وا ئەگەیێنێ كە ئابووری دەست بە مالو سامان وەگرتنە بە شێوەیێكی مێونجێتی ( اعتدال ) بتپارێزی لە هەژاری و نە بوونی، هروەك ئەفەرمووێ: ( ما عال من اقتصد) واتە ئەوەی ئابووری بكا دەست كورت نابێ، هەر وەها فەرمویەتی : ( من اقتصد أغناه الله ومن بذر أفقره الله ) واتە ئەوەی ئابووری بكا لە خرج كردندا واتە دەست گر بێ خوا دەوڵەمەندی ئەكات، ئەوەی دەست براوی بكات خوا فەقیری ئەكات . لێرەدا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم ) ئەمرمان پێ ئەكات كە بەشیوەیەكی ئابووریانە لە گەڵ مال و سامانمان بجولێینەوە تا وەكو هەژارو دەست كورت نەبین . كەوابوو خودی ئابووری سەرپەرشتی كردنی ماڵ وسامانە،لە ئیسلامدا سەرپەرشتی ماڵ وسامانە لەسەر بنەمای دادوەری، بۆیە ئەگەر یەكێك خێزانی خۆی بە شێوەیەكی وا بەخێو بكا قەرزار نەبێ وبتوانێ پێداویستیەكانی ژیانیشیان بۆ دابین بكا بەو هەندە سامانەی كە هەیەتی پێی ئەڵێن فلان كەس پیاوەكی ئابووریە (اقتصادیە).بەڵام زانستی ئابوری بریتیە لەو رێساو بنەمایانەی كە بە گوێرەی سەرپەرشتی ماڵ وسامان ئەكرێ.رژێمی ئابوری یا رێك خستنی ئابوری بریتیە لەو بیرو ریگەو یاسایەی كە بە گوێرەیان ئابوری سەرپەرشتی ئەكری ودائەمەزرێ وئامانجەكانی كۆمەڵی پێ دێتە جێ لەسەر بنەمای دادپەروەری و شێوەیەكی وا رەچاوی مافی تاك وكۆمەلأ بكا . ئەمەش واتا رژێمی ئابوری دائەمەزری لە سەر بنەڕەتی بیرو باوەڕو روانگە بەرامبەر بە ژیان و بوونەوەرو مرۆڤــ. بۆیە رژێمی ئابوری شۆسیالیستی كە پاڵ ئەداتە فەلسەفەی دیالیكتیكی جودایە لەگەڵ رژێمی سەرمایەداری كە پاڵ ئەداتە بیروڕای عیلمانی.. ..، هەردووكیان جودان لەگەڵ رژێمی ئابووری ئیسلامدا كە پاڵ ئەداتە بیرو باوەڕ بە خواو فەرمانەكانی خوا وپێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم ) ریسایەكانی ئیسلام. واتە ( كیتاب وسوننەت). جا ئەگەر خوا دەرفەتمان بدا لێرەو لەمەودوا بتوانین رژێمی ئابوری لە ئیسلامدا دەربكەین، بە گوێرەی بۆچوون وتێگەیشتنمان لە گەڵ رێنمایی و بۆچونی زانایان ونووسەران لە قورئانی پیرۆزو سوننەتی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم ) وە بە گوێرەی رێساو بنەمایەكانی ئیسلام ...
ئه‌م بابه‌ته له مالپه‌ری چرای رووناکی وه‌رگیراوه
|